กิํ ปเนตํ ปถวีกสิณาทีสุ อุปฺปนฺนตติยชฺฌานสฺสาปิ อุปฺปชฺชตีติ? นุปฺปชฺชติฯ กสฺมา? อารมฺมณวิสภาคตายฯ เมตฺตาทีสุ อุปฺปนฺนตติยชฺฌานสฺเสว ปน อุปฺปชฺชติ, อารมฺมณสภาคตายาติฯ ตโต ปรํ ปน วิกุพฺพนา จ อานิสํสปฏิลาโภ จ เมตฺตายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติฯ

อยํ อุเปกฺขาภาวนาย วิตฺถารกถาฯ

ปกิณฺณกกถา

[262]

พฺรหฺมุตฺตเมน กถิเต, พฺรหฺมวิหาเร อิเม อิติ วิทิตฺวา;

ภิยฺโย เอเตสุ อยํ, ปกิณฺณกกถาปิ วิญฺเญยฺยาฯ

เอตาสุ หิ เมตฺตากรุณามุทิตาอุเปกฺขาสุ อตฺถโต ตาว เมชฺชตีติ เมตฺตา, สินิยฺหตีติ อตฺโถฯ มิตฺเต วา ภวา, มิตฺตสฺส วา เอสา ปวตฺตีติปิ เมตฺตาฯ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺปนํ กโรตีติ กรุณาฯ กิณาติ วา ปรทุกฺขํ หิํสติ วินาเสตีติ กรุณาฯ กิริยติ วา ทุกฺขิเตสุ ผรณวเสน ปสาริยตีติ กรุณาฯ โมทนฺติ ตาย ตํสมงฺคิโน, สยํ วา โมทติ, โมทนมตฺตเมว วา ตนฺติ มุทิตาฯ ‘‘อเวรา โหนฺตู’’ติอาทิพฺยาปารปฺปหาเนน มชฺฌตฺตภาวูปคมเนน จ อุเปกฺขตีติ อุเปกฺขาฯ

[263] ลกฺขณาทิโต ปเนตฺถ หิตาการปฺปวตฺติลกฺขณา เมตฺตา, หิตูปสํหารรสา, อาฆาตวินยปจฺจุปฏฺฐานา, สตฺตานํ มนาปภาวทสฺสนปทฏฺฐานาฯ พฺยาปาทูปสโม เอติสฺสา สมฺปตฺติ, สิเนหสมฺภโว วิปตฺติฯ ทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติลกฺขณา กรุณา, ปรทุกฺขาสหนรสา, อวิหิํสาปจฺจุปฏฺฐานา, ทุกฺขาภิภูตานํ อนาถภาวทสฺสนปทฏฺฐานาฯ วิหิํสูปสโม ตสฺสา สมฺปตฺติ, โสกสมฺภโว วิปตฺติฯ ปโมทนลกฺขณา มุทิตา, อนิสฺสายนรสา, อรติวิฆาตปจฺจุปฏฺฐานา, สตฺตานํ สมฺปตฺติทสฺสนปทฏฺฐานาฯ อรติวูปสโม ตสฺสา สมฺปตฺติ, ปหาสสมฺภโว วิปตฺติฯ

สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺติลกฺขณา อุเปกฺขา, สตฺเตสุ สมภาวทสฺสนรสา, ปฏิฆานุนยวูปสมปจฺจุปฏฺฐานา, ‘‘กมฺมสฺสกา สตฺตา, เต กสฺส รุจิยา สุขิตา วา ภวิสฺสนฺติ, ทุกฺขโต วา มุจฺจิสฺสนฺติ, ปตฺตสมฺปตฺติโต วา น ปริหายิสฺสนฺตี’’ติ เอวํ ปวตฺตกมฺมสฺสกตาทสฺสนปทฏฺฐานาฯ ปฏิฆานุนยวูปสโม ตสฺสา สมฺปตฺติ, เคหสิตาย อญฺญาณุเปกฺขาย สมฺภโว วิปตฺติฯ

[264] จตุนฺนมฺปิ ปเนเตสํ พฺรหฺมวิหารานํ วิปสฺสนาสุขญฺเจว ภวสมฺปตฺติ จ สาธารณปฺปโยชนํ ฯ พฺยาปาทาทิปฏิฆาโต อาเวณิกํฯ พฺยาปาทปฏิฆาตปฺปโยชนา เหตฺถ เมตฺตาฯ วิหิํสาอรติราคปฏิฆาตปฺปโยชนา อิตราฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘นิสฺสรณญฺเหตํ, อาวุโส, พฺยาปาทสฺส ยทิทํ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติฯ นิสฺสรณญฺเหตํ, อาวุโส, วิเหสาย ยทิทํ กรุณา เจโตวิมุตฺติฯ นิสฺสรณญฺเหตํ, อาวุโส, อรติยา ยทิทํ มุทิตา เจโตวิมุตฺติฯ นิสฺสรณญฺเหตํ, อาวุโส, ราคสฺส ยทิทํ อุเปกฺขา เจโตวิมุตฺตี’’ติ (ที. นิ. 3.326; อ. นิ. 6.13)ฯ

[265] เอเกกสฺส เจตฺถ อาสนฺนทูรวเสน ทฺเว ทฺเว ปจฺจตฺถิกาฯ เมตฺตาพฺรหฺมวิหารสฺส หิ สมีปจาโร วิย ปุริสสฺส สปตฺโต คุณทสฺสนสภาคตาย ราโค อาสนฺนปจฺจตฺถิโก, โส ลหุํ โอตารํ ลภติ, ตสฺมา ตโต สุฏฺฐุ เมตฺตา รกฺขิตพฺพาฯ ปพฺพตาทิคหนนิสฺสิโต วิย ปุริสสฺส สปตฺโต สภาควิสภาคตาย พฺยาปาโท ทูรปจฺจตฺถิโก, ตสฺมา ตโต นิพฺภเยน เมตฺตายิตพฺพํฯ เมตฺตายิสฺสติ จ นาม, โกปญฺจ กริสฺสตีติ อฏฺฐานเมตํฯ

กรุณาพฺรหฺมวิหารสฺส ‘‘จกฺขุวิญฺเญยฺยานํ รูปานํ อิฏฺฐานํ กนฺตานํ มนาปานํ มโนรมานํ โลกามิสปฏิสํยุตฺตานํ อปฺปฏิลาภํ วา อปฺปฏิลาภโต สมนุปสฺสโต ปุพฺเพ วา ปฏิลทฺธปุพฺพํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ สมนุสฺสรโต อุปฺปชฺชติ โทมนสฺสํ, ยํ เอวรูปํ โทมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ เคหสิตํ โทมนสฺส’’นฺติอาทินา (ม. นิ. 3.307) นเยน อาคตํ เคหสิตํ โทมนสฺสํ วิปตฺติทสฺสนสภาคตาย อาสนฺนปจฺจตฺถิกํฯ

สภาควิสภาคตาย วิหิํสา ทูรปจฺจตฺถิกา ฯ ตสฺมา ตโต นิพฺภเยน กรุณายิตพฺพํฯ กรุณญฺจ นาม กริสฺสติ, ปาณิอาทีหิ จ วิเหฐิสฺสตีติ อฏฺฐานเมตํฯ

มุทิตาพฺรหฺมวิหารสฺส ‘‘จกฺขุวิญฺเญยฺยานํ รูปานํ อิฏฺฐานํ…เป.… โลกามิสปฏิสํยุตฺตานํ ปฏิลาภํ วา ปฏิลาภโต สมนุปสฺสโต ปุพฺเพ วา ปฏิลทฺธปุพฺพํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ สมนุสฺสรโต อุปฺปชฺชติ โสมนสฺสํ, ยํ เอวรูปํ โสมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ เคหสิตํ โสมนสฺส’’นฺติอาทินา (ม. นิ. 3.306) นเยน อาคตํ เคหสิตํ โสมนสฺสํ สมฺปตฺติทสฺสนสภาคตาย อาสนฺนปจฺจตฺถิกํ, สภาควิสภาคตาย อรติ ทูรปจฺจตฺถิกาฯ ตสฺมา ตโต นิพฺภเยน มุทิตา ภาเวตพฺพาฯ มุทิโต จ นาม ภวิสฺสติ, ปนฺตเสนาสเนสุ จ อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ วา อุกฺกณฺฐิสฺสตีติ อฏฺฐานเมตํฯ

อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหารสฺส ปน ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขา พาลสฺส มูฬฺหสฺส ปุถุชฺชนสฺส อโนธิชินสฺส อวิปากชินสฺส อนาทีนวทสฺสาวิโน อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส ยา เอวรูปา อุเปกฺขา, รูปํ สา นาติวตฺตติฯ ตสฺมา สา อุเปกฺขา เคหสิตาติ วุจฺจตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.308) นเยน อาคตา เคหสิตา อญฺญาณุเปกฺขา โทสคุณาวิจารณวเสน สภาคตฺตา อาสนฺนปจฺจตฺถิกาฯ สภาควิสภาคตาย ราคปฏิฆา ทูรปจฺจตฺถิกาฯ ตสฺมา ตโต นิพฺภเยน อุเปกฺขิตพฺพํฯ อุเปกฺขิสฺสติ จ นาม, รชฺชิสฺสติ จ ปฏิหญฺญิสฺสติ จาติ อฏฺฐานเมตํฯ

[266] สพฺเพสมฺปิ จ เอเตสํ กตฺตุกามตา ฉนฺโท อาทิ, นีวรณาทิวิกฺขมฺภนํ มชฺฌํ, อปฺปนา ปริโยสานํฯ ปญฺญตฺติธมฺมวเสน เอโก วา สตฺโต อเนเก วา สตฺตา อารมฺมณํฯ อุปจาเร วา อปฺปนาย วา ปตฺตาย อารมฺมณวฑฺฒนํฯ

ตตฺรายํ วฑฺฒนกฺกโม, ยถา หิ กุสโล กสฺสโก กสิตพฺพฏฺฐานํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา กสติ, เอวํ ปฐมเมว เอกมาวาสํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ตตฺถ สตฺเตสุ อิมสฺมิํ อาวาเส สตฺตา อเวรา โหนฺตูติอาทินา นเยน เมตฺตา ภาเวตพฺพาฯ ตตฺถ จิตฺตํ มุทุํ กมฺมนิยํ กตฺวา ทฺเว อาวาสา ปริจฺฉินฺทิตพฺพาฯ

ตโต อนุกฺกเมน ตโย, จตฺตาโร, ปญฺจ, ฉ, สตฺต, อฏฺฐ, นว, ทส, เอกา รจฺฉา, อุปฑฺฒคาโม, คาโม, ชนปโท, รชฺชํ, เอกา ทิสาติ เอวํ ยาว เอกํ จกฺกวาฬํ, ตโต วา ปน ภิยฺโย ตตฺถ ตตฺถ สตฺเตสุ เมตฺตา ภาเวตพฺพาฯ ตถา กรุณาทโยติ อยเมตฺถ อารมฺมณวฑฺฒนกฺกโมฯ

[267] ยถา ปน กสิณานํ นิสฺสนฺโท อารุปฺปา, สมาธินิสฺสนฺโท เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ, วิปสฺสนานิสฺสนฺโท ผลสมาปตฺติ, สมถวิปสฺสนานิสฺสนฺโท นิโรธสมาปตฺติ, เอวํ ปุริมพฺรหฺมวิหารตฺตยนิสฺสนฺโท เอตฺถ อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหาโรฯ ยถา หิ ถมฺเภ อนุสฺสาเปตฺวา ตุลาสงฺฆาฏํ อนาโรเปตฺวา น สกฺกา อากาเส กูฏโคปานสิโย ฐเปตุํ, เอวํ ปุริเมสุ ตติยชฺฌานํ วินา น สกฺกา จตุตฺถํ ภาเวตุนฺติฯ

[268] เอตฺถ สิยา, กสฺมา ปเนตา เมตฺตากรุณามุทิตาอุเปกฺขา พฺรหฺมวิหาราติ วุจฺจนฺติ? กสฺมา จ จตสฺโสว? โก จ เอตาสํ กโม, อภิธมฺเม จ กสฺมา อปฺปมญฺญาติ วุตฺตาติ? วุจฺจเต, เสฏฺฐฏฺเฐน ตาว นิทฺโทสภาเวน เจตฺถ พฺรหฺมวิหารตา เวทิตพฺพาฯ สตฺเตสุ สมฺมาปฏิปตฺติภาเวน หิ เสฏฺฐา เอเต วิหาราฯ ยถา จ พฺรหฺมาโน นิทฺโทสจิตฺตา วิหรนฺติ, เอวํ เอเตหิ สมฺปยุตฺตา โยคิโน พฺรหฺมสมา หุตฺวา วิหรนฺตีติ เสฏฺฐฏฺเฐน นิทฺโทสภาเวน จ พฺรหฺมวิหาราติ วุจฺจนฺติฯ

[269] กสฺมา จ จตสฺโสวาติอาทิ ปญฺหสฺส ปน อิทํ วิสฺสชฺชนํฯ

วิสุทฺธิมคฺคาทิวสา จตสฺโส,

หิตาทิอาการวสา ปนาสํ;

กโม ปวตฺตนฺติ จ อปฺปมาเณ,

ตา โคจเร เยน ตทปฺปมญฺญาฯ

เอตาสุ หิ ยสฺมา เมตฺตา พฺยาปาทพหุลสฺส, กรุณา วิเหสาพหุลสฺส, มุทิตา อรติพหุลสฺส, อุเปกฺขา ราคพหุลสฺส วิสุทฺธิมคฺโคฯ ยสฺมา จ หิตูปสํหารอหิตาปนยนสมฺปตฺติโมทนอนาโภควเสน จตุพฺพิโธเยว สตฺเตสุ มนสิกาโรฯ ยสฺมา จ ยถา มาตา ทหรคิลานโยพฺพนปฺปตฺตสกิจฺจปสุเตสุ จตูสุ ปุตฺเตสุ ทหรสฺส อภิวุฑฺฒิกามา โหติ, คิลานสฺส เคลญฺญาปนยนกามา, โยพฺพนปฺปตฺตสฺส โยพฺพนสมฺปตฺติยา จิรฏฺฐิติกามา, สกกิจฺจปสุตสฺส กิสฺมิญฺจิ ปริยาเย อพฺยาวฏา โหติ, ตถา อปฺปมญฺญาวิหาริเกนาปิ สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตาทิวเสน ภวิตพฺพํฯ ตสฺมา อิโต วิสุทฺธิมคฺคาทิวสา จตสฺโสว อปฺปมญฺญาฯ

ยสฺมา จตสฺโสเปตา ภาเวตุกาเมน ปฐมํ หิตาการปฺปวตฺติวเสน สตฺเตสุ ปฏิปชฺชิตพฺพํ, หิตาการปฺปวตฺติลกฺขณา จ เมตฺตาฯ ตโต เอวํ ปตฺถิตหิตานํ สตฺตานํ ทุกฺขาภิภวํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา สมฺภาเวตฺวา วา ทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติวเสน, ทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติลกฺขณา จ กรุณาฯ อเถวํ ปตฺถิตหิตานํ ปตฺถิตทุกฺขาปคมานญฺจ เนสํ สมฺปตฺติํ ทิสฺวา สมฺปตฺติปโมทนวเสน, ปโมทนลกฺขณา จ มุทิตาฯ ตโต ปรํ ปน กตฺตพฺพาภาวโต อชฺฌุเปกฺขกตฺตสงฺขาเตน มชฺฌตฺตากาเรน ปฏิปชฺชิตพฺพํ, มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺติลกฺขณา จ อุเปกฺขา ฯ ตสฺมา อิโต หิตาทิอาการวสา ปนาสํ ปฐมํ เมตฺตา วุตฺตา, อถ กรุณา มุทิตา อุเปกฺขาติ อยํ กโม เวทิตพฺโพฯ

ยสฺมา ปน สพฺพาเปตา อปฺปมาเณ โคจเร ปวตฺตนฺติฯ อปฺปมาณา หิ สตฺตา เอตาสํ โคจรภูตาฯ เอกสตฺตสฺสาปิ จ เอตฺตเก ปเทเส เมตฺตาทโย ภาเวตพฺพาติ เอวํ ปมาณํ อคเหตฺวา สกลผรณวเสเนว ปวตฺตาติฯ เตน วุตฺตํ –

วิสุทฺธิมคฺคาทิวสา จตสฺโส,

หิตาทิอาการวสา ปนาสํ;

กโม ปวตฺตนฺติ จ อปฺปมาเณ,

ตา โคจเร เยน ตทปฺปมญฺญาติฯ

[270] เอวํ อปฺปมาณโคจรตาย เอกลกฺขณาสุ จาปิ เอตาสุ ปุริมา ติสฺโส ติกจตุกฺกชฺฌานิกาว โหนฺติฯ กสฺมา? โสมนสฺสาวิปฺปโยคโตฯ กสฺมา ปนายํ โสมนสฺเสน อวิปฺปโยโคติ? โทมนสฺสสมุฏฺฐิตานํ พฺยาปาทาทีนํ นิสฺสรณตฺตาฯ ปจฺฉิมา ปน อวเสสเอกชฺฌานิกาวฯ กสฺมา? อุเปกฺขาเวทนาสมฺปโยคโตฯ น หิ สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺตา พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา อุเปกฺขาเวทนํ วินา วตฺตตีติฯ

[271] โย ปเนวํ วเทยฺย ‘‘ยสฺมา ภควตา อฏฺฐกนิปาเต จตูสุปิ อปฺปมญฺญาสุ อวิเสเสน วุตฺตํ ‘ตโต ตฺวํ ภิกฺขุ อิมํ สมาธิํ สวิตกฺกมฺปิ สวิจารํ ภาเวยฺยาสิ, อวิตกฺกมฺปิ วิจารมตฺตํ ภาเวยฺยาสิ, อวิตกฺกมฺปิ อวิจารํ ภาเวยฺยาสิ, สปฺปีติกมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, นิปฺปีติกมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, สาตสหคตมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, อุเปกฺขาสหคตมฺปิ ภาเวยฺยาสี’ติ (อ. นิ. 8.63), ตสฺมา จตสฺโส อปฺปมญฺญา จตุกฺกปญฺจกชฺฌานิกา’’ติฯ โส มาเหวนฺติสฺส วจนีโยฯ เอวญฺหิ สติ กายานุปสฺสนาทโยปิ จตุกฺกปญฺจกชฺฌานิกา สิยุํ, เวทนาทีสุ จ ปฐมชฺฌานมฺปิ นตฺถิ, ปเคว ทุติยาทีนิฯ ตสฺมา พฺยญฺชนจฺฉายามตฺตํ คเหตฺวา มา ภควนฺตํ อพฺภาจิกฺขิ, คมฺภีรํ หิ พุทฺธวจนํ, ตํ อาจริเย ปยิรุปาสิตฺวา อธิปฺปายโต คเหตพฺพํฯ

[272] อยญฺหิ ตตฺราธิปฺปาโย – ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ, ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโฐ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺย’’นฺติ เอวํ อายาจิตธมฺมเทสนํ กิร ตํ ภิกฺขุํ ยสฺมา โส ปุพฺเพปิ ธมฺมํ สุตฺวา ตตฺเถว วสติ, น สมณธมฺมํ กาตุํ คจฺฉติ, ตสฺมา นํ ภควา ‘‘เอวเมว ปนิเธกจฺเจ โมฆปุริสา มมญฺเญว อชฺเฌสนฺติ, ธมฺเม จ ภาสิเต มมญฺเญว อนุพนฺธิตพฺพํ มญฺญนฺตี’’ติ อปสาเทตฺวา ปุน ยสฺมา โส อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน, ตสฺมา นํ โอวทนฺโต อาห – ‘‘ตสฺมาติห เต ภิกฺขุ เอวํ สิกฺขิตพฺพํ, อชฺฌตฺตํ เม จิตฺตํ ฐิตํ ภวิสฺสติ สุสณฺฐิตํ, น จุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา จิตฺตํ ปริยาทาย ฐสฺสนฺตีติฯ เอวญฺหิ เต ภิกฺขุ สิกฺขิตพฺพ’’นฺติฯ

อิมินา ปนสฺส โอวาเทน นิยกชฺฌตฺตวเสน จิตฺเตกคฺคตามตฺโต มูลสมาธิ วุตฺโตฯ ตโต ‘‘เอตฺตเกเนว สนฺตุฏฺฐิํ อนาปชฺชิตฺวา เอวํ โส เอว สมาธิ วฑฺเฒตพฺโพ’’ติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยโต โข เต ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ จิตฺตํ ฐิตํ โหติ สุสณฺฐิตํ, น จุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐนฺติฯ ตโต เต ภิกฺขุ เอวํ สิกฺขิตพฺพํ เมตฺตา เม เจโตวิมุตฺติ ภาวิตา ภวิสฺสติ พหุลีกตา ยานิกตา วตฺถุกตา อนุฏฺฐิตา ปริจิตา สุสมารทฺธาติฯ เอวญฺหิ เต ภิกฺขุ สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ เอวมสฺส เมตฺตาวเสน ภาวนํ วตฺวา ปุน ‘‘ยโต โข เต ภิกฺขุ อยํ สมาธิ เอวํ ภาวิโต โหติ พหุลีกโต, ตโต ตฺวํ ภิกฺขุ อิมํ มูลสมาธิํ สวิตกฺกมฺปิ สวิจารํ ภาเวยฺยาสิ…เป.… อุเปกฺขาสหคตมฺปิ ภาเวยฺยาสี’’ติ วุตฺตํฯ

ตสฺสตฺโถ – ยทา เต ภิกฺขุ อยํ มูลสมาธิ เอวํ เมตฺตาวเสน ภาวิโต โหติ, ตทา ตฺวํ ตาวตเกนาปิ ตุฏฺฐิํ อนาปชฺชิตฺวาว อิมํ มูลสมาธิํ อญฺเญสุปิ อารมฺมเณสุ จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ ปาปยมาโน สวิตกฺกมฺปิ สวิจารนฺติอาทินา นเยน ภาเวยฺยาสีติฯ

เอวํ วตฺวา จ ปุน กรุณาทิอวเสสพฺรหฺมวิหารปุพฺพงฺคมมฺปิสฺส อญฺเญสุ อารมฺมเณสุ จตุกฺกปญฺจกชฺฌานวเสน ภาวนํ กเรยฺยาสีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยโต โข เต ภิกฺขุ อยํ สมาธิ เอวํ ภาวิโต โหติ พหุลีกโตฯ ตโต เต ภิกฺขุ เอวํ สิกฺขิตพฺพํ กรุณา เม เจโตวิมุตฺตี’’ติอาทิมาหฯ

เอวํ เมตฺตาทิปุพฺพงฺคมํ จตุกฺกปญฺจกชฺฌานวเสน ภาวนํ ทสฺเสตฺวา ปุน กายานุปสฺสนาทิปุพฺพงฺคมํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยโต โข เต ภิกฺขุ อยํ สมาธิ เอวํ ภาวิโต โหติ พหุลีกโต, ตโต เต ภิกฺขุ เอวํ สิกฺขิตพฺพํ กาเย กายานุปสฺสี วิหริสฺสามี’’ติ อาทิํ วตฺวา ‘‘ยโต โข เต ภิกฺขุ อยํ สมาธิ เอวํ ภาวิโต ภวิสฺสติ สุภาวิโต, ตโต ตฺวํ ภิกฺขุ เยน เยเนว คคฺฆสิ, ผาสุญฺเญว คคฺฆสิ, ยตฺถ ยตฺเถว ฐสฺสสิ, ผาสุญฺเญว ฐสฺสสิ, ยตฺถ ยตฺเถว นิสีทิสฺสสิ, ผาสุญฺเญว นิสีทิสฺสสิ, ยตฺถ ยตฺเถว เสยฺยํ กปฺเปสฺสสิ, ผาสุญฺเญว เสยฺยํ กปฺเปสฺสสี’’ติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ สมาเปสิฯ ตสฺมา ติกจตุกฺกชฺฌานิกาว เมตฺตาทโย, อุเปกฺขา ปน อวเสสเอกชฺฌานิกาวาติ เวทิตพฺพาฯ ตเถว จ อภิธมฺเม (ธ. ส. 251 อาทโย; วิภ. 673 อาทโย) วิภตฺตาติฯ

[273] เอวํ ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน เจว อวเสสเอกชฺฌานวเสน จ ทฺวิธา ฐิตานมฺปิ เอตาสํ สุภปรมาทิวเสน อญฺญมญฺญํ อสทิโส อานุภาววิเสโส เวทิตพฺโพฯ หลิทฺทวสนสุตฺตสฺมิํ หิ เอตา สุภปรมาทิภาเวน วิเสเสตฺวา วุตฺตาฯ ยถาห – ‘‘สุภปรมาหํ, ภิกฺขเว, เมตฺตํ เจโตวิมุตฺติํ วทามิฯ อากาสานญฺจายตนปรมาหํ, ภิกฺขเว, กรุณํ เจโตวิมุตฺติํ วทามิฯ วิญฺญาณญฺจายตนปรมาหํ, ภิกฺขเว, มุทิตํ เจโตวิมุตฺติํ วทามิฯ อากิญฺจญฺญายตนปรมาหํ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขํ เจโตวิมุตฺติํ วทามี’’ติ (สํ. นิ. 5.235)ฯ

กสฺมา ปเนตา เอวํ วุตฺตาติ? ตสฺส ตสฺส อุปนิสฺสยตฺตาฯ เมตฺตาวิหาริสฺส หิ สตฺตา อปฺปฏิกฺกูลา โหนฺติฯ อถสฺส อปฺปฏิกฺกูลปริจยา อปฺปฏิกฺกูเลสุ ปริสุทฺธวณฺเณสุ นีลาทีสุ จิตฺตํ อุปสํหรโต อปฺปกสิเรเนว ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติฯ อิติ เมตฺตา สุภวิโมกฺขสฺส อุปนิสฺสโย โหติ, น ตโต ปรํ, ตสฺมา สุภปรมาติ วุตฺตาฯ

กรุณาวิหาริสฺส ปน ทณฺฑาภิฆาตาทิรูปนิมิตฺตํ ปตฺตทุกฺขํ สมนุปสฺสนฺตสฺส กรุณาย ปวตฺติสมฺภวโต รูเป อาทีนโว ปริวิทิโต โหติฯ อถสฺส ปริวิทิตรูปาทีนวตฺตา ปถวีกสิณาทีสุ อญฺญตรํ อุคฺฆาเฏตฺวา รูปนิสฺสรเณ อากาเส จิตฺตํ อุปสํหรโต อปฺปกสิเรเนว ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติฯ อิติ กรุณา อากาสานญฺจายตนสฺส อุปนิสฺสโย โหติ, น ตโต ปรํ, ตสฺมา อากาสานญฺจายตนปรมาติ วุตฺตาฯ

มุทิตาวิหาริสฺส ปน เตน เตน ปาโมชฺชการเณน อุปฺปนฺนปาโมชฺชสตฺตานํ วิญฺญาณํ สมนุปสฺสนฺตสฺส มุทิตาย ปวตฺติสมฺภวโต วิญฺญาณคฺคหณปริจิตํ จิตฺตํ โหติฯ อถสฺส อนุกฺกมาธิคตํ อากาสานญฺจายตนํ อติกฺกมฺม อากาสนิมิตฺตโคจเร วิญฺญาเณ จิตฺตํ อุปสํหรโต อปฺปกสิเรเนว ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ มุทิตา วิญฺญาณญฺจายตนสฺส อุปนิสฺสโย โหติ, น ตโต ปรํ, ตสฺมา วิญฺญาณญฺจายตนปรมาติ วุตฺตาฯ

อุเปกฺขาวิหาริสฺส ปน ‘‘สตฺตา สุขิตา วา โหนฺตุ ทุกฺขโต วา วิมุจฺจนฺตุ, สมฺปตฺตสุขโต วา มา วิมุจฺจนฺตู’’ติ อาโภคาภาวโต สุขทุกฺขาทิปรมตฺถคาหวิมุขภาวโต อวิชฺชมานคฺคหณทุกฺขํ จิตฺตํ โหติฯ อถสฺส ปรมตฺถคาหโต วิมุขภาวปริจิตจิตฺตสฺส ปรมตฺถโต อวิชฺชมานคฺคหณทุกฺขจิตฺตสฺส จ อนุกฺกมาธิคตํ วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม สภาวโต อวิชฺชมาเน ปรมตฺถภูตสฺส วิญฺญาณสฺส อภาเว จิตฺตํ อุปสํหรโต อปฺปกสิเรเนว ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติฯ อิติ อุเปกฺขา อากิญฺจญฺญายตนสฺส อุปนิสฺสโย โหติ, น ตโต ปรํ, ตสฺมา อากิญฺจญฺญายตนปรมาติ วุตฺตาติฯ

[274] เอวํ สุภปรมาทิวเสน เอตาสํ อานุภาวํ วิทิตฺวา ปุน สพฺพาเปตา ทานาทีนํ สพฺพกลฺยาณธมฺมานํ ปริปูริกาติ เวทิตพฺพาฯ

สตฺเตสุ หิ หิตชฺฌาสยตาย สตฺตานํ ทุกฺขาสหนตาย, ปตฺตสมฺปตฺติวิเสสานํ จิรฏฺฐิติกามตาย, สพฺพสตฺเตสุ จ ปกฺขปาตาภาเวน สมปฺปวตฺตจิตฺตา มหาสตฺตา ‘‘อิมสฺส ทาตพฺพํ, อิมสฺส น ทาตพฺพ’’นฺติ วิภาคํ อกตฺวา สพฺพสตฺตานํ สุขนิทานํ ทานํ เทนฺติฯ เตสํ อุปฆาตํ ปริวชฺชยนฺตา สีลํ สมาทิยนฺติฯ สีลปริปูรณตฺถํ เนกฺขมฺมํ ภชนฺติฯ สตฺตานํ หิตาหิเตสุ อสมฺโมหตฺถาย ปญฺญํ ปริโยทเปนฺติฯ สตฺตานํ หิตสุขตฺถาย นิจฺจํ วีริยมารภนฺติฯ อุตฺตมวีริยวเสน วีรภาวํ ปตฺตาปิ จ สตฺตานํ นานปฺปการกํ อปราธํ ขมนฺติฯ ‘‘อิทํ โว ทสฺสาม กริสฺสามา’’ติ กตํ ปฏิญฺญํ น วิสํวาเทนฺติฯ เตสํ หิตสุขาย อวิจลาธิฏฺฐานา โหนฺติฯ เตสุ อวิจลาย เมตฺตาย ปุพฺพการิโน โหนฺติฯ อุเปกฺขาย ปจฺจุปการํ นาสีสนฺตีติ เอวํ ปารมิโย ปูเรตฺวา ยาว ทสพลจตุเวสารชฺชฉอสาธารณญาณอฏฺฐารสพุทฺธธมฺมปฺปเภเท สพฺเพปิ กลฺยาณธมฺเม ปริปูเรนฺตีติ เอวํ ทานาทิสพฺพกลฺยาณธมฺมปริปูริกา เอตาว โหนฺตีติฯ

อิติ สาธุชนปาโมชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเค

สมาธิภาวนาธิกาเร

พฺรหฺมวิหารนิทฺเทโส นาม

นวโม ปริจฺเฉโทฯ

10. อารุปฺปนิทฺเทโส

ปฐมารุปฺปวณฺณนา

[275] พฺรหฺมวิหารานนฺตรํ อุทฺทิฏฺเฐสุ ปน จตูสุ อารุปฺเปสุ อากาสานญฺจายตนํ ตาว ภาเวตุกาโม ‘‘ทิสฺสนฺเต โข ปน รูปาธิกรณํ ทณฺฑาทานสตฺถาทานกลหวิคฺคหวิวาทา, นตฺถิ โข ปเนตํ สพฺพโส อารุปฺเปติฯ โส อิติ ปฏิสงฺขาย รูปานํเยว นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ (ม. นิ. 2.103) วจนโต เอเตสํ ทณฺฑาทานาทีนญฺเจว จกฺขุโสตโรคาทีนญฺจ อาพาธสหสฺสานํ วเสน กรชรูเป อาทีนวํ ทิสฺวา ตสฺส สมติกฺกมาย ฐเปตฺวา ปริจฺฉินฺนากาสกสิณํ นวสุ ปถวีกสิณาทีสุ อญฺญตรสฺมิํ จตุตฺถชฺฌานํ อุปฺปาเทติฯ

ตสฺส กิญฺจาปิ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานวเสน กรชรูปํ อติกฺกนฺตํ โหติ, อถ โข กสิณรูปมฺปิ ยสฺมา ตปฺปฏิภาคเมว, ตสฺมา ตมฺปิ สมติกฺกมิตุกาโม โหติฯ กถํ? ยถา อหิภีรุโก ปุริโส อรญฺเญ สปฺเปน อนุพทฺโธ เวเคน ปลายิตฺวา ปลาตฏฺฐาเน เลขาจิตฺตํ ตาลปณฺณํ วา วลฺลิํ วา รชฺชุํ วา ผลิตาย วา ปน ปถวิยา ผลิตนฺตรํ ทิสฺวา ภายเตว อุตฺตสเตว, เนว นํ ทกฺขิตุกาโม โหติฯ ยถา จ อนตฺถการินา เวริปุริเสน สทฺธิํ เอกคาเม วสมาโน ปุริโส เตน วธพนฺธเคหฌาปนาทีหิ อุปทฺทุโต อญฺญํ คามํ วสนตฺถาย คนฺตฺวา ตตฺราปิ เวรินา สมานรูปสทฺทสมุทาจารํ ปุริสํ ทิสฺวา ภายเตว อุตฺตสเตว, เนว นํ ทกฺขิตุกาโม โหติฯ

ตตฺริทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – เตสํ หิ ปุริสานํ อหินา เวรินา วา อุปทฺทุตกาโล วิย ภิกฺขุโน อารมฺมณวเสน กรชรูปสมงฺคิกาโลฯ เตสํ เวเคน ปลายนอญฺญคามคมนานิ วิย ภิกฺขุโน รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานวเสน กรชรูปสมติกฺกมนกาโลฯ เตสํ ปลาตฏฺฐาเน จ อญฺญคาเม จ เลขาจิตฺตตาลปณฺณาทีนิ เจว เวริสทิสํ ปุริสญฺจ ทิสฺวา ภยสนฺตาสอทสฺสนกามตา วิย ภิกฺขุโน กสิณรูปมฺปิ ตปฺปฏิภาคเมว อิทนฺติ สลฺลกฺเขตฺวา ตมฺปิ สมติกฺกมิตุกามตาฯ สูกราภิหตสุนขปิสาจภีรุกาทิกาปิ เจตฺถ อุปมา เวทิตพฺพาฯ